નવરાત્રીના બીજા નોરતે માતા બ્રહ્મચારિણીની પૂજા કરવામાં આવે છે. માતાજીના નવ દુર્ગા સ્વરૂપમાં દેવી બ્રહ્મચારિણી નંબર આવે છે. બ્રહ્મચારિણી શબ્દ બ્રહ્મ અને ચારિણી શબ્દ માંથી બનેલો છે. બહ્મ એટલે તપસ્યા અને ચાણિમી એટલે આચરણ કરનાર આમ બ્રહ્મચારિણીનો અર્થ તપનું આચરણ કરનાર દેવી એવો થાય છે. માતાજીના બ્રહ્મચારિણી સ્વરૂપને દેવી પાર્વતીનું અવિવાહિત રૂપ માનવામાં આવે છે.
દેવીનું સ્વરૂપ ખૂબ જ આહલાદક અને ભવ્ય છે. ‘બ્રહ્મ’નો અર્થ થાય છે તપ. એટલે કે આ તપ કરનારી દેવી છે. નારદજીના કહેવા પર તેમણે અનેક હજાર વર્ષો સુધી ભગવાન શિવ માટે તપસ્યા કરી હતી. તેમના તપોમચ આચરણના ફળસ્વરૂપ તેમનું નામ ‘બ્રહ્મચારિણી‘ પડ્યું હતું.
માતાના એક હાથમાં કમંડલ છે અને બીજા હાથમાં જપ માટે માળા છે. માતાનું આ તપસ્વી સ્વરૂપ દરેકને અનેક ફળ આપનાર છે. તેમની પૂજા કરવાથી વ્યક્તિના જીવનમાં પુણ્યની વૃદ્ધિ થાય છે. માતાના આશીર્વાદથી તે ક્યારેય કર્તવ્યના માર્ગથી ભટકતો નથી. તેને દરેક કાર્યમાં સફળતા મળે છે. આ દિવસે તપસ્વીનું મન સ્વાધિષ્ઠાનમાં રહે છે.
માતા બ્રહ્મચારિણીનો જન્મ હિમાલયના ઘરે પુત્રીના રૂપમાં થયો હતો અને નારદજીની સલાહ પ્રમાણે માતાએ ભગવાન શંકરને પતિના રૂપમાં મેળવવા માટે કઠોર તપસ્યા કરી હતી. આ કઠિન તપસ્યાને કારણે તે બ્રહ્મચારિણી તરીકે ઓળખાવા લાગી. એક હજાર વર્ષ સુધી માતા બ્રહ્મચારિણીએ માત્ર ફળો અને ફૂલો ખાઈને તપસ્યા કરી અને સો વર્ષ સુધી માત્ર જમીન પર જ જીવ્યા અને ઉપવાસ કર્યા. તેણીએ થોડા દિવસો સુધી સખત ઉપવાસ રાખ્યા અને વરસાદ અને તડકાને કારણે ખુલ્લા આકાશ નીચે ભારે મુશ્કેલીઓ સહન કરી. ઘણા વર્ષો સુધી તેણે તૂટેલા બિલ્વના પાન ખાધા અને ભગવાન શંકરની પૂજા કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. આ પછી માતા બ્રહ્મચારિણીએ સૂકા બિલ્વના પાન પણ ખાવાનું બંધ કરી દીધું હતું. તે વર્ષો સુધી નિર્જળા રહીને અને ઉપવાસ કરીને તપસ્યા કરતા રહ્યા.
કઠોર તપસ્યાને કારણે માતા બ્રહ્મચારિણીનું શરીર સંપૂર્ણ રીતે નિસૂધ થઈ ગયું. માતા મેનાએ અત્યંત દુઃખી થઈ અને તેમને આ કઠિન તપસ્યાથી દૂર કરવા માટે ઉમાને બોલાવી ત્યારથી દેવી બ્રહ્મચારિણીનું નામ પણ ઉમા પડ્યું. તેમની તપસ્યાએ ત્રણેય લોકમાં ખળભળાટ મચાવ્યો. દેવતાઓ, ઋષિઓ, સંતો અને ઋષિઓ બધાએ દેવી બ્રહ્મચારિણીની તપસ્યાની પ્રશંસા કરવાનું શરૂ કર્યું અને તેને અભૂતપૂર્વ પુણ્ય કાર્ય ગણાવ્યું.
માતાની તપસ્યા જોઈને બ્રહ્માજીએ આકાશવાણી કરી કહ્યું કે તમે જેટલુ કઠોર તપ કર્યું છે તે આજ સુધી કોઈએ કર્યું નથી. તમારા કામની ચારેબાજુ પ્રશંસા થઈ રહી છે. તમારી મનોકામના ચોક્કસપણે પૂર્ણ થશે, ટૂંક સમયમાં તમને ભગવાન ચંદ્રમૌલી શિવજી તમારા પતિ તરીકે ચોક્કસપણે પ્રાપ્ત થશે. હવે તું તારી તપસ્યા બંધ કરીને ઘરે પરત ફરજે, જલ્દી તારા પિતા તને બોલાવવા આવશે. આ પછી માતા ઘરે પરત ફર્યા અને થોડા દિવસો પછી બ્રહ્માના લખાણ મુજબ તેમના લગ્ન મહાદેવ શિવ સાથે થયા.
